Baran
Gürsel
( Bu metin 5 Mayıs 2018'de, 4-6 Mayıs tarihlerinde İstanbul'da gerçekleşen Marksizm Sempozyumu'nda bildiri olarak sunulmuştur. 19 Mayıs 2018 tarihinde Vira Verita'nın internet sitesinde yayınlanmıştır: https://viraverita.org/yazilar/kapitalist-uretim-iliskilerinde-sinifin-ruhsalligi-kavramsal-ve-yontemsel-oneriler )
İşçi sınıfının
ruhsallığına ilişkin kuramsal bir tartışma yapmak bana göre ne toplumsal
ilişkilerin ‘nesnelliğinden’ vazgeçmek, ne de bireylerin ‘öznelliğine’ gömülmek
demek. Yani bu tartışma bizi ne tarihsel maddeleri gözden uzaklaştıracak, ne de
psikolojizme kapılıp gitmemize yol açacaktır. Bana kalırsa, sınıfın ruhsallığı üzerine bir tartışma[1]; toplumsal ilişkiler ile
öznellikler arasındaki zorunlu ve geçişli ilişkinin kavramsallaştırılması ve bu
ikisi arasında Marksizm ve özellikle de Ellen Meiksins Wood’un tarihsel
perspektifi tarafından açılan ara alanların daha çok işlenebilmesi açısından, oldukça
zengin bir potansiyele sahip. Ben sınıfın ruhsallığı olgu/kavramını
yerleştirebileceğimiz kavramsal çerçeveyi tartışırken Marksizm içindeki bu
potansiyellerle temas kurduğumuzu düşünerek bunu yapıyor olacağım.
Metnin birinci
kısmında, tartışmanın üzerine kurulduğu zemini olabildiğince net bir biçimde
hissedebilmemiz için üretim ilişkileri, öznellik ve süreç olarak sınıf
konularında bazı fikirler öne süreceğim. Bu tartışmalar bize, sınıfın
ruhsallığının yerleşerek genişletebileceği ara alanları gösteriyor olacak ve bu
süreçte kavram şu tanıma kavuşacak: Sınıfın
ruhsallığı; kapitalist üretim ilişkilerinin temel özelliği olan birincil
güvencesizliğin, işçi olanlara yaptığı zorunlu ve evrensel etki ile oluşmaya
başlayan, işçilik durumu ile sınıf olma süreci arasında yer alan, işçilerin
bireysel veya kolektif olarak ürettiği sözel ve eylemsel ifadelerle açığa
çıkabilen, bilinçdışı ve bilinçli çatışma, içselleştirme/özdeşleşme ve diğer
ruhsal unsurlara işaret eder. Bu tanımı biraz açmak iyi olabilir.
İnsanlar arası
toplumsal ilişkilerin bir biçimi olan kapitalist üretim ilişkileri, bu
ilişkilere giren insanlar üzerinde, onların bedenleri dolayımıyla
duyumsadıkları ve yine bedenleri yoluyla eyleme çevrilen bazı etkilere
sahiptir. Bu etkiler bir yandan, Thompson’un (1978, 2012) ‘deneyim’ kavramının
kurulma/belirlenme özelliğinde ifade edildiği gibi, duyumsanır ve
içselleştirilirken; diğer yandan da, kavramın kurma/belirleme özelliğinde ifade
edildiği gibi, söz ve eylemlerle, toplumsal ilişkilerin kurucusu olacak şekilde
dışsallaştırılırlar. Burada deneyimin iki özelliği arasında ve etki ile eylem
arasında bir geçiş söz konusudur -bu geçişi pürüzsüz bir geçiştense, eğrileri,
eksikleri, kalıntıları olan bir tercüme işlemi olarak düşünmek daha doğru olur.
İşçilerin söz ve eylemlerindeki birçok örnek gibi Thompson’un tartışmasında merkezi
önemi olan sınıf oluşumu da, kapitalist ilişkilerin güç alanına giren
insanların, bu güç alanının etkilerini, çeşitli ortaklık fikirleri ve kolektif
eylemlere tercüme etmesinin örneklerinden biridir. Üretim ilişkileri ile
işçilerin türlü türlü eylemleri arasında kalan bu ara, deneyim alanını, buradaki
tercüme işlemlerine daha sistematik
bir gözle bakabilmek için sınıfın ruhsallığı olarak adlandırıyoruz.
Sınıfın
ruhsallığı bu bağlamda, üretim ilişkilerinin bıraktığı -bireysel ve kolektif
düzeyler dâhil olmak üzere- farklı öznellik düzeylerinde incelenebilecek ve
eylemsel sonuçları olan izlerdir. Sınıfın ruhsallığı kavramı vasıtasıyla, bu
izlerin hareket ve dönüşme alanını, duyum, bilinçdışı, dürtü, duygulanım,
duygu, arzu, çatışma, düşünce, bastırma, savunma, bilinç, dil, eylem vb. gibi
olguların tanınabileceği bir alan haline getirmiş ve daha okunabilir kılmış
oluruz. Böylece Thompson’la birlikte tarihsel sınıf perspektifimizin içinde
vazgeçilmez bir yer bulan ‘deneyim’in işleyişi, psikanalitik bir düşünme
biçimine açarak daha okunaklı ve inceltilmiş bir hale geliyor. Bu metinde değil
de başka yerlerde daha ayrıntılı tartışma imkânımız olacaktır ama kısaca
söylemek gerekirse, bu kavrayış bizi sınıfın
bilinçdışı üzerine de düşünmeye açmaktadır[2]. Sınıfın bilinçdışı bana
göre, üretim ilişkilerinin izlerinin söz ve eylemlerde görünür hale geldiği
bilinçli biçimlerin ötesinde yer alması, nesnelliğin doğrudan basınç yaptığı
bir alan olması ve sınıf bilincinin de öncesindeki zorunlu bir uğrak olması
açısından adlandırılmayı ve tanınmayı hak etmektedir.
Metin
içerisinde yukarıdaki gibi şekillenmesini umduğum tanımın içine yerleştiği
kuramsal çerçeveye biraz daha yakından bakmamız anlamlı olur. Öncelikle bu
çerçeveye ilişkin tartışmalar yürütüp metnin ikinci kısmında da sınıfın
ruhsallığını incelememize olanak tanıyacak ve sınıfın temel ruhsal çatışması ve
içselleştirme/özdeşleşme düzeyleri üzerine kurulu bir model sunacağım.
I.
Kavramsal Çerçeve:
a.
Üretim İlişkileri ve İlişkideki Özneler/Öznellikler
Tarihsel
maddeciliğe göre tarihin maddesi nedir? Tarihin maddeleri, insanların eylemleri
ve bu eylemlerle kurulan toplumsal ilişkilerdir (Marx & Engels, 2004; Wood,
2008b ). Toplumsal ilişki biçimlerinin yapısından dolayı üretici güçler ve
metalar insan eylemlerinden bağımsızmış gibi gözükebilir ama fiziksel maddeler,
doğa, üretim araçları, teknoloji, vb. insan eylemi sayesinde
tarihselleştirilirler ve ancak bu eylemlere bağımlı şekilde toplumsal
ilişkilerin ve toplumsal nesnelliğin unsurları olarak örgütlenirler. Bu mantığa
göre insanların eylemleri ve eylemler vasıtasıyla kurulan toplumsal ilişkiler,
sonraki kuşaklara bırakılan tarihsel doğayı, insanların kendilerine ve
ötekilerine çizdiği sınırları ve öznelliklerini belirleyecek şekilde
karşılarında bulacakları nesnel toplumsal düzenleri oluşturur (Marx &
Engels, 2004; Thompson, 1995).
Bu bağlamda
üretimin bizzat kendisi de maddi insan eyleminin bir biçimi ve aynı zamanda
toplumsal bir ilişkidir. Üretim, içerisindeki yasal, hukuki, siyasal ve
ideolojik/kültürel unsurlarıyla birlikte, insanların içine girdikleri ve
ürettikleri toplumsal bir ilişkidir (Wood 2008b). Wood (2008b, 2008c) Marx’ın
radikalliğinin üretimin kendisini toplumsal bir faaliyet olarak ele alması
olduğunu söylerken, üretimi mümkün kılan, çerçeveleyen ve onun tarafından
içerilen örgütlenme, tahakküm, mülkiyet ilişkileri biçimlerini bizzat üretimin
temel bileşenleri olarak ele alır. Dolayısıyla burada üretim ilişkileri derken,
‘üstyapısal’ unsurlardan sıyrılmış ‘iktisadi’ ilişkilerin özerk bir alanından
söz etmiyor olduğumuzu söyleyebiliriz. Sömürünün ilke olarak ‘iktisat-dışı’
yollarla değil, ‘iktisadi’ alanda ve araçlarla gerçekleştiği özgün bir üretim
biçimi olan kapitalizmde dahi Wood (2008b); hem siyasi-yasal güçlerin üretim
ilişkileri açısından temel ve kurucu rolünü vurgular, hem de artığa el
koyanların üretim üzerinde görülmemiş bir güce sahip olduklarına özellikle
değinirken, bu gücün oluşmasının tarihini de ‘siyasal gücün özelleşmesi’nin
tarihsel hattı çerçevesinde inceler. Dolayısıyla ne sadece bir üretim
birimindeki çalışma süreci, ne de doğrudan, toplumsal ve ruhsal görüngülere
dışsal olarak tanımlayabileceğimiz bir alandır, üretim.
Kapitalist
üretim ilişkileri, kendi yaşamlarını yeniden üretmenin koşullarına ancak çalışmak
yoluyla erişebilenlerin, içinde işçi pozisyonunda yer aldıkları ve onları
kuşatan bir ilişki ağıdır. Bu ağ, sömürü koşullarını ve mülksüzlüğünü sürdüren
yasalar ve devlet baskısından, emek sürecindeki tahakküme; ötekilerle kurulan
bağların bastırılmasından, çalışma arzusunun yaratılmasına kadar birçok
özelliğe, temel özellikleri olarak sahiptir. Piyasa zorunluluklarının egemenlik alanının
arttırılmasına yönelik sınıf mücadeleleri ile yaratılan, yerleştirilen ve
yayılan bu ilişkilerin (Wood, 2003), yarattığı ve/veya tesir ettiği her işçi
için geçerli kıldığı durum birincil
güvencesizlik durumudur. Bu kavramı, Freud’un (1915/2013) tarif ettiği ve
bebeklikte herkes için geçerli olan birincil çaresizlik durumuna benzeterek
kullanıyorum. Bu çaresizlik durumu, baskı yapan gereksinimlerin yatıştırılması ve
bakım için başka bir öğeye ihtiyaç duyuyor olma durumun tanımlar. Kapitalizmin
temel bir özelliği olan birincil güvencesizlik, yaşamak için çalışmak zorunda
olan herkesin içinde bulunduğu tanımladığı gibi, kapitalist nesnellikle sınıf
öznelliği arasındaki bir geçiş kanalı (kavramı) olarak düşünülebilir.
Bu kavramı
işçilik durumu ile sınıf olma arasındaki salınımlı süreç açısından nasıl bir
önem taşıdığına birazdan değineceğim ama burada bizim açımızdan önemli olan,
üretim ilişkilerinin içerisinde yer alan insanların öznelliklerinin bu
ilişkilerin izlerini zorunlu olarak taşıyacağını tespit etmektir. Yani işçi
olma durumunun evrensel içinde taşıdığı birincil güvencesizlik özelliği,
evrensel olarak ortak görüngüler üretip üretmeyeceğinden bağımsız olarak, o
ilişkilere giren insanları öyle ya da böyle etkileyecek bir durumdur. Bu
anlayış bana göre, Thompson’un sınıf deneyimi kavramının da yola çıkış prensibi
ve noktası olarak da düşünülebilir. Kapitalist güç alanı (Thompson, 1978),
insanları birincil güvencesizliğe doğru ‘çeken’ bir güçtür. Burada Thomspon’ın
yaklaşımının, kendisine getirilen öznelcilik (sınıfı kültürel süreçte eritmek)
veya nesnelcilik (ekonomik indirgemecilik) eleştirilerindeki vurgulardan çok
daha öte bir potansiyel taşıdığını da görmüş oluruz. Wood (2008a) Thompson’ın deneyim
kavramıyla ‘yapısal konum’ ile ‘özne eylemi’ arasındaki ilişkiyi, bu ikilikten
konuşmayan ve bu ikiliği aşmaya yönelik bir yöntembilim sunuyor olduğu
özellikle vurgular. Sınıf meselesinde ‘yapısal konum’ ile ‘özne eylemi’
arasındaki ‘başlangıç noktasını’ ben burada birincil güvencesizlik olarak
adlandırmış oluyorum, ki tartışma ilerledikçe göreceğiz ki özne eyleminin de
‘öncesi’, birincil güvencesizliğe karşı geliştirilen içselleştirme ve
özdeşleşmelerle doludur. İşte bu ‘yapısal konum’ sonrası ‘özne eylemi’ öncesi
alan, öznelliğin birincil güvencesizlikle yaralı ruhsallığıdır.
Burada kullandığımız
öznellik kavramı, ne sınıf algısına indirgenerek, ne de nesnellikten izole edilerek
anlaşılabilir. Sınıf tartışmalarında sıklıkla dayanılan öznel-nesnel ayrımı, bu
alanda tartışma ve politika yürütenleri, bu taraflardan birini ötekine göre
daha çok savunmaya itmiştir. Bazen bu yalıtıcı ayrımdan kurtulma çabaları da
bazen bu ikili ayrım üzerinden bu taraflardan birine sokularak
değerlendirilmektedir. Buna karşın, bu ikici ve yalıtıcı ayrımın, öznellik ile nesnellik arasındaki geçişi
tanıyarak ve kuramsallaştırarak aşılabildiğine, aşılabileceğine ve aşılması
gerektiğine inanıyorum. Üretim ilişkilerine giren tarihsel insanlar, öznelliklerini bir kenara bırakarak bu
ilişkilere giriyor değiller ve onlar bu ilişkilerin içinde bu ilişkileri
deneyimleyerek, bu deneyimin öznel izleriyle uğraşarak, onları tercüme etmeye
çalışarak var oluyorlar. Üretim ilişkileri bu yolla sembollere, sözlere ve
eylemlere dönüşüyor ve toplumsallaşıyor. Bu noktada, sınıfın ruhsallığına
dönmeden, toplumsal nesnellik ile öznellik arasındaki ilişkiye dair bir
tartışma yürütmek anlamlı olacak.
.b. Öznellik-Nesnellik
İlişkisi ve Geçişliliği
Özne
dediğimizde kavramın Batı dillerinde ve Latincedeki üç anlamını da kullanıyor
olduğumuzu düşünebiliriz. Başer (2012) bunların şunlar olduğunu belirtir: konu,
tebaa ve cümledeki faildir. Yani özne (a) merkeze aldığımız bir noktayı; (b)
tabi olmayı ve (c) fail olmayı anlatır. Jourdain ve Naulin (2016) Bourdieu’nun
fail (agent) tanımının da bu iki özelliği –eylemi yapma ve eyleme maruz kalma-
barındırdığını vurgular. Bu metin bağlamında özne dediğimiz yerlerde her üç
anlama da gönderme yaptığımızı düşünebiliriz. Yani özne, odak noktasında yer
alan, tabi ve fail olandır. Tabii ki unutulmamalı ki, burada beden merkezli
özne kavrayışından söz ediyoruz. Beden özne-nesne ilişkisinin,
öznellik-nesnellik ilişkisinin oluşması için temel koşuldur. Öznellik, bedenin nesnelerle
karşılaşması dolayısıyla nesnellikle karşılaşması ile oluşan, gelişen, bölünen,
işleyen dinamik bir alanın adıdır. Beden metin boyunca söz ettiğimiz
içselleştirme ve dışsallaştırmaların zorunlu aracısıdır. Bu demek değildir ki,
beden merkezli özne anlayışımız bizi illa ki tekil bedende somutlaştığını
tasavvur ettiğimiz birey düzeyinde bir öznellik bir anlayışa götürecek. Fakat
öznelliği ister bireysel ister kolektif istersek başka düzeylerde soyutlayalım,
beden duyumsama ve eyleme çevirmenin gerçekleştiği ‘yer’ olması nedeniyle
öznellik-nesnellik diyalektiğinin geçiş noktasını oluşturur.
Bu geçiş
ilişkisinde nesne, bir özneye göre
öteki olabilmiş olandır (Tyler, 1998). Yani nesne, özneye göre nesnedir ve başka bir kişi ya da duyumsanabilecek
herhangi bir şey olabilir. Bu, bir özneye göre öteki olmamış şeylerin var
olmadığı anlamına gelmez ama herhangi bir özneye göre öteki olmamış nesnelerin
tarihselleştirilmediği, onlarla özneler arasında bir ilişki, öznellik-nesnellik
ilişkisi tanımlayamayacağımız anlamına gelir. Nesnellik derken, bu durumdaki nesnelerin, yani fiziksel şeyler ve
bedenlerin sürekliliklerinden söz ettiğimizi düşünebiliriz. Bu süreklilikler -birbiriyle
kaçınılmaz bir şekilde çeşitli pazarlıklar içerisinde olan- fiziksel ve
toplumsal süreklilikler/zorunluluklar olmak üzere ikiye ayrılırlar. Toplumsal
nesnellik olarak toplumsal süreklilikler, aslında, insan eyleminin şeyler ve
bedenlere etki etmesiyle oluşturduğu, toplumsal
ilişkilerdeki süreklilikleri ifade eder. Şeyler ve bedenler toplumsallığın
kurulmasında insan eyleminin nesneleri olmanın yanısıra, insanların
toplumsallaşmasını, yani insan olmasını sağlayan toplumsal ilişkilerin aracılarıdırlar.
Herhangi bir toplumsal sürekliliğin, duyumsanabilecek şeyler ve bedenler
dışında bir yerden bir öznelliğe doğru gelebileceğini düşünemeyiz.
Marx’ın (Marx
& Engels, 2004) düşüncesinde de Freud’un (2006) düşüncesinde özne eylemlerinin
ötekiler (kişi, kuşak, grup, sınıf, vb.) için nesnelliğe; nesnelliğin de onunla
karşılaşanlar için öznelliğe dönüşmesinin mantığını rahatlıkla bulabiliriz. İki
kuram arasındaki önemli bir geçiş noktasını oluşturan bu mantığı şu şekilde
ifade edebileceğimizi düşünüyorum: İnsanlar bedenleri dolayımıyla
gerçekleştirdikleri eylemlerle, öteki şeyler ve bedenler üzerinde etkide
bulunur, bunları dönüştürür ve toplumsallaştırırken; kendileri de, kendilerini
içinde buldukları ve şeyler ve bedenler tarafından izleri taşınan, toplumsal
ilişkilere maruz kalır ve bu yolla toplumsallaşarak insan olurlar. Öznelliğin
bir tezahürü olarak özne eylemi, toplumsal nesnelliğin, nesnelliğin bir
tezahürü olarak nesne etkisi, öznelliğin kurucusudur.
Bu noktada
Marx’ın (Marx & Engels, 2004) maddi ilişkilerle ilgili bir vurgusunu
hatırlamakta fayda var. Marx hayvanlar arasındaki ilişkilerin onlar için var
olmadığını çünkü onların bu ilişkiyi bilmediklerini söyler. İnsan ve hayvan arasında
yapılan bu ayrım yanlış olabilir ama burada önemli olan Marx’ın, ‘maddi
olmayan’ tasarım boyutunun, maddi ilişkinin zorunlu bir koşulu olduğunu
söylüyor olmasıdır. Ona göre maddi bir ilişki, onu ‘bilincinde’ içeren insan
sayesinde ve ‘bilinci’ içeren bir biçimde vardır.
Buradaki bilinç kavramı bizim psikanalitik bilinç-bilinçdışı ayrımımıza denk
düşmeyebilir ama Marx’ın bu vurguyu özellikle temsiller dünyasının nesnel
dünyadan özerkleştirilmesini temel bir eleştiri konusu yaptığı bir metninde bu
vurguya vermesi oldukça önemlidir. Burada ‘idealizme bırakılmaması gereken’
aktif bir tasarımsal boyut mevcuttur ki bu tasarımsal boyut da az evvel
çerçevesini çizdiğimiz üzere toplumsal nesnellik tarafından yapılandırılmıştır.
Marx’ın düşüncesini biraz daha inceltirseki toplumsal nesnellik tarafından
yapılandırılmış ‘insan özü’ olan bu aktif süzgeç bilinçdışı olarak
düşünülebilir. Bilinçdışı, toplumsal nesnellik tarafından yapılandırılan, temas
edilen birincil unsur olarak, bilinçli insan eyleminin de arkasında yer alan
bir unsurdur. Hem bilinçli hem bilinçdışı tasarımlar olarak, maddi ilişkilerin
bileşeni olan ruhsal tasarımları metafetişizmi düşüncesinde de rahatlıkla
bulabiliriz (Marx, 2015; Tomsic, 2017).
Toplumsal ilişkiler, öznel izdüşümleriyle
birlikte var olmakla kalmaz, aynı zamanda onlar sayesinde de var olurlar. Somut
ilişkiler ve zorunluluklar, yarattıkları, soyut ilişki ve zorunluluklarla
paralel biçimde gelişir ve gerçek hale gelirler. Tersinden söylersek
soyutlamalar, toplumsal ilişkilerin dinamik biçim ve çelişkilerinden kaynak
alırlar (Ollman 2011). Marx’ın öznellik alanındaki çatışmalar, nesne ilişkileri
ve yatırımların nasıl geliştiğine ilişkin bir kuramsallaştırma üzerinde
çalıştığını söyleyemeyiz tabii ama insan eylemlerinin içerisinde bulunan, her
zaman bilinçli olmayan ve toplumsallıkla kurulan tasarımlara ilişkin sezgisi bence
çok önemlidir. Bir yanda özne ve öznellik meselesini psikolojik bir bireycilik
ve yalıtmacılık ile ele alınmasına, diğer yanda nesnelerin ve nesnelliğin
‘yapısını’ özne ve öznellikten arındırılma çabasına karşı, üzerinden birçok
fikrin üretilebileceği ve üretildiği aralıklardır buralar.
Marksist ve
psikanalitik kuramların, farklı yönlere doğru açılan ve incelen yaklaşımlar
olmalarına karşın birbirleriyle üzerinden konuşabilecekleri, herhangi bir
kuramı eksiltmek yerine zenginleştirecek, fetişleştirmek yerine harekete açacak
bir öznellik-nesnellik ilişkisi kavrayışının yukarıdaki gibi olabileceğine
inanıyorum[3]. Thompson’un yaklaşımının
da bu salınıma eşlik etmeye yönelik güçlü potansiyeller taşıdığını düşündüğüm
için, Wood’un Thompson’da yakaladığı noktaları özellikle önemsiyorum. Şimdi, bu
salınımın, sınıf meselesi açısından kritik bir ağırlık merkezi olan sınıf deneyimi olgusu/kavramı üzerine
kurulu bir sınıf kuramına dönerek ruhsallık tartışmamızı sürdüreceğiz.
c.
Üretim İlişkilerinin Öznelliğe Dokunuşu: Bilinçdışı ve Bilinçli İzler
Wood’un (2008a)
Thompson’dan yola çıkarak geliştirdiği sınıf kuramına göre üretim
ilişkilerindeki konum olarak işçi olma durumu ile sınıf olma arasında bir ayrım
vardır. Bu ikisi arasındaki geçiş süreçleri ve biçimlerini tanıyabilmek için bu
ayrımı yapmak da, bir yapısal konumu sınıf olma ile eşlemeye göre daha
anlamlıdır. Ona göre ancak bu şekilde, bir üretim biçimi içerisindeki tarihsel hareketin gerçek temeli olan
sınıf ilişkileri anlaşılabilir; bir üretim biçimi sürecinin içerisine, üretim
ilişkileri etrafında birleşen, bileşimi, tutarlılığı, örgütleri, vb. açısından
farklılaşan, sınıfsal oluşum ve ilişkiler yerleştirilebilir. Bu yaklaşıma göre
insanlar, üretim ilişkileri içerisindeki konumlarından yola çıkarak, benzer
konumda yer alanlarla ortak deneyimler üzerinden ortaklık ilişkileri geliştirir
ve bu süreçte sınıf oluşumlarını kurarlar.
İşçilik
durumundan sınıf olmaya doğru giden bu sürecin zamanla paralel ilerlediğini iddia
etmemize gerek yok. Tarih, zamanla aynı şey değildir; dolayısıyla sınıf tarihi
de öyle değildir ve zamanla paralel akmaz. Başka bir deyişle süreç olarak sınıf, farklı niteliklerde
ve ölçülerde, salınımlar, ilerleme ve gerilemeler, parçalanmalar ve
birleşmelerden müteşekkildir. Peki sınıf sürecinin sonu veya sınıfın ‘en çok’
sınıf olduğu an neresidir? Bana göre bu anı ancak bir sınırla tanımlayabiliriz.
Bu sınır da, sınıfın kendisinin var olmaktan çıktığı ‘an’dır. Yani sınıf oluşum
süreci, kendisiyle birlikte tüm sınıf iktidarlarına son verene kadar devam
edebilir ancak. Marx’ın da (Marx & Engels, 2004) belirttiği şekilde sınıf
oluşumu ile birlikte kendini kapitalist ilişkilerin yıkımı olarak da kuracağı
için sınıf potansiyel olarak bu yıkımı gerçekleştirecek kadar oluşana kadar,
sınıf süreci salınımlarıyla birlikte devam edecektir. Bu yıkılma anı da sadece
bir sınırdır ama önceden birçok detayını resmedebileceğimiz bir tablo
değil. Sınıf süreci ile ilgili buradaki
vurgularımıza yöntem bölümünde de döneceğiz.
Burada ruhsallık tartışması açısından önemli olan, sınıf
sürecinin kendisinin tanım itibariyle, işçilerin, üretim ilişkilerinin kendilerinde
bıraktığı izleri işleme, tercüme etme ve yorumlama süreci olduğudur. Üretim
ilişkilerinin nesnelliği işçi bedenler tarafından duyumsama ve içselleştirmeye
çevrilir, bu yolla bilinçdışı içselleştirme/özdeşleşmeler ortaya çıkar ve/veya
canlanır ve aynı zamanda da bu hareket bilinçli temsillerde ve eylemde
değişimlere yol açar. Birazdan tanımlamaya çalışacağımız bu değişimlerin,
ortada bilinçli sınıf oluşumları olmadığında da mevcut olduğu Thompson (1978)
tarafından anlatılır. Bu bize, üretim ilişkilerinin öznelliğe dokunuşunu (hem temas hem nakış
anlamında) sadece belirli görüngülerde aramamamız gerektiğini öğretir. Sınıf
deneyimi ifadeleri çok bariz (ve arzulanır) şekillerde ortaya çıkmadığında bile
araştırılmaya değerdir, çünkü varlardır.
Wood’un çizdiği çerçeve sınıf oluşumları vasıtasıyla yürütülen sınıf
mücadelelerinin de ötekiler gibi bir sınıf ifadesi olduğunu göstererek, onların
da arkasında bir ruhsal işleme süreci olduğunu açığa çıkarmış olur. Neticede
sınıf süreci, bir ilişki (üretim) nedeniyle ve ilişkiler (sınıf) kurarak
gelişen bir söz ve eyleme tercüme etme süreciyse, bu tercüme süreçleri
arkasındaki işleyişler özel bir inceleme konusu haline getirilebilir. Böylece
işleyişi yaratan ve etkileyen unsurlar, daha önce de değindiğimiz gibi daha
incelikle tanınabilir.
Aşağıda
sunacağım önerilerde birincil güvencesizliği sınıfsal ruhsal oluşumların
başlangıç noktası olarak ele alıyorum ve ruhsal manada bu başlangıçtan sonra
gelişen içselleştirme ve özdeşleşmeleri özellikle inceleme konusu yapıyorum. Neticede
de çeşitli sınıf deneyimi ifadelerini sınıflandırma ve aralarındaki ilişkileri
kurmaya ilişkin bir yöntem öneriyorum. Bununla birlikte şunu burada vurgulamam
anlamlı olur. Sınıfın ruhsallığı, başka tip ruhsallıklarla ayrışmış biçimde,
farklı tip ruhsallıklarla yan yana duran bir ruhsallık kategorisi değildir.
Olguyu bu şekilde hayal etmemizin şu an için pek bir faydası yoktur. Sınıfın
ruhsallığını bu aşamada ruhsallık alanının değil, sınıf kuramı ve oluşum
sürecinin bir bileşeni olarak düşünmek daha anlamlı olacaktır.
II.
Sınıfın Ruhsallığının İncelenmesi için Bir Yöntem
a.
Sınıf Sürecinde Temel Ruhsal Çatışma ve İki İçselleştirme/Özdeşleşme Düzeyi
Herhangi bir
işçilik durumunun başlangıç deneyimini birincil güvencesizlik olarak
tanımlamıştık. Bu kavram bir yandan temel bir durumu, bir yandan da ona denk
düşen temel bir deneyimi anlatıyor. Bu deneyim, işçi konumunda olanlar için
öyle bir deneyimdir ki onların, iş ve işsizlik hayatı içerisinde gezinirken bu
hayatın çeşitli unsurlarına (kendi işçilik durumu, diğer işçiler, gruplaşma ve
örgütlenmeler, sendika, yönetici, işveren, geçim araç, para, devlet ve siyaset
vb.) karşı geliştirecekleri
içselleştirme ve özdeşleşmelerin arkasındaki temel itici gücü oluşturur.
Birincil
güvencesizlik deneyimi ‘ilk anda’ insanı, çevresini değiştiremediği,
denetleyemediği, edilgen bir konumda, bir çaresizlik içinde bırakır ve içinden
çıkmak için ondan güçlü olan ve onu gereksinimlerini karşılayacak ötekilere ihtiyaç
duyar hale getirir. Tabii burada ‘an’ derken, illa tespit edilebilecek ve
süresi ölçülebilecek bir zaman biriminden değil, sonraki sürece bir öncül
oluşturacak ve güvencesizlik durumu sürdüğü sürece potansiyel olarak ruhsal
düzende var olmayı sürdüren niteliksel bir andan söz ediyorum. İnsanın içinde
kalacağı bu türden bir çaresizlik ve dolayısıyla kaygı anı, benliğin bazı
parçalarının ruhsal bir gerileme içerisine girmesine sebep olur. Bu ruhsal
gerileme insanın daha evvel bahsettiğimiz birincil çaresizliğine doğru
gerçekleşir ve benlik bu durumun yarattığı huzursuzluğu yatıştırmak için
nesnelere bağımlı bir konumdan ruhsal yatırımlar yapar, nesneleri belli şekil
ve düzeylerde içselleştirir. Bu içselleştirmeler ve özdeşleşmeler etrafında
bazı düşlemler oluşur, bu düşlemler duygulanımsal içerikle dolar. Bu demek değildir ki işçilik durumunda olan
her kişi kolaylıkla tespit edilebilir niteliksel ruhsal değişimler yaşayacak;
fakat işçilik durumu her koşulda ruhsallığın ‘bazı parçalarını’ etkileyecek ve
bu gerilemeye zorlayacaktır. Freud’un da (2004a) savaş durumuyla ruhsal
gerilemeyi ilişkilendirmesine paralel bir biçimde düşünürsek, kapitalist üretim
ilişkilerinin yarattığı birincil güvencesizlik durumu, yaşamını sürdürme
ihtimalinin risk altında olduğu bir savaş durumu gibidir. Bu sınırda olma
deneyimi, temel kaygıları harekete geçiren ve güçlü pozisyonda olanın
yüceleştirilmesine yol açan işleyişi harekete geçirir. İşçiler için sürekli bir
ruhsal basınç kaynağı olan bu temel durum, kapitalist ilişkilerin sürmesi için
sürekli yeniden üretilmesi gereken bir durumdur. Bu durum Bonefeld’in (2011)
düşüncesiyle uyumlu biçimde ilksel birikimin sürekli olarak var olması ve
kapitalist ilişkileri kurması olarak okunacaksa eğer, ruhsal dünyanın da bu
ilksel yaraların canlandırılmasıyla yoluyla belli bir basınca tabii tutulduğu
ve belli ölçülerde şekillendirildiği düşünülebilir.
Üretim ilişkilerinin izleri, bu temel gerileme ve
bağımlı konumdan yatırımlar yapma durumun yaratılmasından başlayarak çeşitli içselleştirmeler
ve özdeşleşmeler geliştirmeyi içeren ve oradan da çeşitli sınıfsal görüngülerin
ortaya çıkmasına doğru giden çatışmalı ve gerilemeli-ilerlemeli bir hareket
alanıdır. Bu aşamada şunu da söylemek gerekir ki burada, sınıf deneyimi ve
sürecinde önemli şekillerde belirleyici olan cinsiyet, cinsel yönelim, etnik
köken, meslek, biyografik öykü, destek mekanizmaları, çalışma koşulları,
örgütlenme ve diğer toplumsal koşulların, dikkate alınmaya muhtaç etkilerinden
de bağımsız ve daha genel bir iddiada bulunuyorum.
Sınıfın ruhsallığının
temel çatışması
|
|||
İşçileşme
|
İşçileşmeye
Direnme
|
||
Sınıf
deneyimi ifadelerinin dayandığı iki içselleştirme/
özdeşleşme
düzeyi
|
Hiyerarşik
İçselleştirmeler/
Özdeşleşmeler
|
A
|
B
|
Eşitlikçi
İçselleştirmeler/
Özdeşleşmeler
|
C
|
D
|
-Tablo
1-
Bu güvencesizlik durumunu onun üzerine kurulacak olan
içselleştirme ve özdeşleşmeler için başlangıç noktası olarak kabul edip yola
devam edersek, sınıfın ruhsallığının temel bir çatışma üzerine kurulu olacağını
düşünebiliriz. Bu çatışma tabloda (bkz. Tablo 1) da görüleceği gibi işçileşme ile işçileşmeye direnme arasında gerçekleşmektedir. Söz ve eylem
düzeyinde de karşılıkları olabilecek bu iki kavramı ruhsal dünyaya ilişkin
kavramlar olarak kullandığımı özellikle belirtmek isterim. Holloway (2011a) insanların
sınıflaştırılma ve sınıflaştırılmaya direnme olarak ele aldığı bu karşıtlık,
soyut emeğin insanları tahakkümüne alma, onları emek gücüne çevirmeye yönelik
evrensel çabasını, sınıflaştırma; buna karşı insanların geliştirdiği her türlü
direnme biçimini ise sınıflaştırılmaya direnme olarak ele alıyor. Başka bir
metninde (2011b) somut emek ile soyut emeğin mantıksal ve zorunlu mücadelesi
olarak tasarladığı bu karşıtlığı ben burada doğrudan, ruhsal düzlemdeki bir
çatışmaya gönderme olarak kullanıyorum; hem söz ve eylemleri, hem de bunların
ötesindeki ruhsal gerilimleri tanımlayabilecek temel bir çatışmaya.
Holloway’den
farklı olarak sınıflaş(tır)ma kavramının yerine ise işçileşme kavramını kullanıyorum
çünkü daha evvel de tartıştığımız gibi sınıfı, işçi olma durumunun yaratılması ile sınıfın, kendini bile yadsıyacak söz ve eylemi üretecek raddede oluşmuş
olması, arasındaki süreç olarak ele alıyorum. Sınıf oluşumunun, sınıfın, sınıf olmayı yadsımayan birliği
aşamasında sonlandırılması ve aslında kesintiye uğratılması, Marx’ın (Marx
& Engels, 2004; Wood, 2015) kapitalizmin ve tüm sınıfsal iktidarların
tümden yıkılmasında işçi sınıfına atfettiği yapısal ve stratejik rolle
örtüşmediği gibi, sınıf mücadelesinin ufkunu da iyice daraltmaktadır. Holloway ve
aynı akımdan diğer yazarlar (bkz. Emek
Tartışması, 2011) böyle bir ufuk daralmasının da farkında olarak
geliştirdikleri yaklaşımlarında ise, işçilik durumu ile sınıf oluşumu arasında
bir fark koymuyorlar ve sınıf olma durumunu sadece pozitif bir birlik olma
olarak okuma anlayışını sürdürüyorlar. Böylece sınıf ile kapitalizm arasındaki
negatif ilişkiyi kaçırdıkları gibi, sınıf ile işçilik arasındaki negatif
ilişkiyi de gözden kaçırıyorlar.
O halde kapitalist
üretim ilişkilerinin insana dokunduğu zaman yarattığı temel gerilimi işçileşme
ve işçileşmeye direnme arasında tanımlamış olduk. O zaman şunu söyleyebiliriz: sınıf deneyimi ifadeleri, ruhsallığın ya
işçileşmiş boyutlarına veya ya da işçileşmeye direnen boyutlarına denk düşer.
Bahsettiğimiz iki hattan birine yerleşmesi gereken sınıf ifadeleri aynı
zamanda, iki içselleştirme/özdeşleşme düzeyinden de birine yerleşmelidir.
Bunlardan ilk ve
birincil güvencesizlik durumuna en ‘yakın’ düzeye hiyerarşik içselleştirmeler/özdeşleşmeler düzeyi diyorum. Birincil
güvencesizlikten çıkış uğraşı içerisinde, iş ve işsizlik hayatında rastlanılan
nesnelerle, bağımlı ve edilgen bir konum esas alınarak gerçekleşen, bilinçdışı
ve bilinçli içselleştirmeler ve özdeşleşmeler bu kategoride yer alıyor. İş,
işçi, sendika, devlet, vb. gibi nesnelere yapılan yatırımların, bir ‘ebeveyn’
pozisyonuna doğru yapıldığını gösteren, çeşitli sınıf deneyimi ifadelerinin bu
kapsamda değerlendirilebilir. Yani, ruhsal
dünyanın hiyerarşik içselleştirmeler düzeyinde işçileşmesi A kümesindeki ifadeleri doğurur; ruhsal dünyanın hiyerarşik içselleştirmeler
düzeyinde işçileşmeye direnmesi ise B
kümesindeki görüngüleri doğurur. A kümesinde
yer alacak ifadeler, üretim ilişkilerinin çeşitli unsurlarının ve sermayenin
çeşitli biçimlerinin yüceleştirilmesine işaret eder. Chibber’in (2017)
kapitalizmin zorunlu olarak yarattığını söylediği çalışma arzusundan, de
Gaulejac’nın (2013) çıkardığı haliyle bazı beyaz yakalıların şirketle ve işle
kurduğu narsisistik yatırım ilişkisine, direnişteki işçilerin sözlerinde bile
sıklıkla rastlanan siyasal iktidarla ‘uyumlu’ sözlerinden (örn. Direnişteki
Tekel İşçileriyle Röportaj, 2009), yıkıcı rekabet ve mobbinge (Erdoğan, 2009), hatta
belki de meta fetişizmine (Marx, 2015) kadar birçok sınıf deneyimi ifadesi bu
kapsamda ele alınabilir. B kümesine
yerleşebilecek ifadeler, nesneye yine bağımlı ve edilgin bir konumdan yapılan
yatırımlar içerir ama bu sefer aynı zamanda nesne ve onunla kurulan ilişkiler
yadsınmaya ve iptal edilmeye çalışılır. Türkiye
emek tarihi literatüründe tartışma konusu olan ‘organize olmayan uyuşmazlık’
veya işçi tepkilerinden (Makal, 2006), bazı psikiyatrik rahatsızlıklara
(Dejours’la Söyleşi, 2010), kafe açmak veya şekilde bağımsız çalışmayı hayal
etmeye kadar çeşitli ifadeler bu kapsamda değerlendirilebilir.
Üretim
ilişkilerinin izlerinin temel çatışması çerçevesinde sınıf deneyimi ifadelerine
dönüşeceği ikinci düzey de eşitlikçi
içselleştirmeler/özdeşleşmeler düzeyidir. İş ve işsizlik hayatında
rastlanılan nesnelerle, eşit ve etkin bir konum esas alınarak gerçekleşen
bilinçdışı ve bilinçli içselleştirmeler ve özdeşleşmeler bu kategoride yer
alıyor. İş ve işsizlik hayatındaki nesnelere ‘kardeşlik’ pozisyonundan yapılan
yatırımların ortaya çıkardığı, eşitleştirmeye işaret eden sınıf ifadelerini bu
düzeyde değerlendirebiliriz. Tabii bu düzeydeki ifadeler de temel gerilim
çerçevesinde ikiye ayrılmaktadır. Bu bağlamda ruhsal dünyanın eşitlikçi içselleştirmeler/özdeşleşmeler düzeyinde
işçileşmesi C kümesindeki, ruhsal dünyanın eşitlikçi
içselleştirmeler/özdeşleşmeler düzeyinde işçileşmesi D kümesindeki görüngüleri ortaya çıkaracaktır. C kümesinde yer alabilecek ifadeler, diğer işçilere ortaklık
düşünceleri etrafında yapılan eşitlikçi yatırımlara işaret eder. İşçiler
arasında kurulan paylaşım ve dayanışma gruplarından (Plaza Eylem Platformu,
2016), tanınmak için mücadele etmeye (Birelma, 2014), sendikalaşmaya,
Thompson’ın (2012) Metodizm ayini örneklerindeki gibi, işyeri dışında bir inanç
etrafında bir araya gelip deneyimler paylaşmaya kadar çeşitli sınıf deneyimi
ifadeleri bu kümede değerlendirilebilir. D
kümesinde yer alabilecek ifadeler ise diğer işçilere ortaklık düşünceleri
üzerinden geliştirilen yatırımlara ek olarak, işçilik durumunun kendisinin
yadsınması ve iptal edilmesi eğilimlerini içerir. Mason’un (2009) “Küresel işçi
sınıfı nasıl oluştu?” sorusu etrafında sıraladığı, sınıfın sınırlarında gezen
Paris Komünü’nden, 1 Mayıs’ın eylemlerine, savaş karşıtı işçi eylemlerinden,
fabrikalarda özyönetim deneyimlerine ve Gezi eylemlerine kadar (Gündoğdu, 2013)
birçok sınıf deneyimi ifadesi bu kümede değerlendirilebilir.
Bu tablonun
mantığını anlatabilmek için çeşitli sınıf deneyimi ifadelerinden örnekler
verdim ve aşağı yukarı onların yerleşebileceği yerlerden bahsettim. Ama tabii
iddiam o ki bu model, herhangi bir kişi ya da grubun sınıf ifadelerinin
yerleştirilebileceği ve üzerinden sınıfın ruhsallığına ilişkin yorumlar
yapabileceği bir araçtır. Model, bir durumdaki sınıf sürecinin ruhsal
manzarasını sunar ve bu manzarayı yaratan koşulların incelenmesi ve
değiştirilmesinin olanaklarını arttırır.
Bu aracı kullanarak, epey soyutlanmış bir kategoriyi
de, bir göçmen işçinin anlatımlarını da, direnişte olan bir grup taşeron
işçinin sözel ve eylemsel ifadelerini sınıf ruhsallığı temelli bir düşünme
mantığına açabiliriz. Tabii bir kişi veya grubun ortaya çıkardığı ifadelerin
kendiliğinden bu tabloya yerleşmesini bekleyemeyiz; bu yerleştirme süreci,
bilinçli görünümlerin ardındaki bilinçdışı dinamik ve sürekliliklerin, ruhsal
birçok unsurun (dürtü, arzu, bastırma, savunma, düşlem, nesne yatırımı,
çatışma, vb.) yorumlanacağı bir yorum faaliyeti gerektirecektir. Modelin kuramsal inşasında olduğu kadar,
verilerin modele yerleştirilmesinde de psikanalitik bir kavrayış bu nedenle
gereklidir. Aynı zamanda ifadelerin yerleştirilmesi sonucunda bunların tek bir
kutuda birikmesi zorunluluğu yoktur; hatta çoğunlukla görüngüler kutular
arasında dağılacaktır. Yani bu model üzerinden sınıfın ruhsallığının ve sınıf
sürecinin incelenmesinde, tablodaki yoğunlaşmalar ve boşluklar kadar, kutular
arasındaki ilişkiler de inceleme konusu olacaktır. Kutular arasındaki
ilişkilerin şöyle ele alınabilir.
b.
Sınıf Sürecinde Aracı Unsurlar ve Ruhsal İşlevleri
Bu tablo, kişi
ya da grup düzeyindeki sınıf sürecindeki
özdeşimsel konumları gösterirken
aslında, farklı konumlarda bulunmanın sebeplerinin, yani konumlar arasındaki
ilişkilerin ne olduğunu sormamıza da vesile olur. Yani örneğin bir çağrı
merkezi çalışanı işini kimliğinin temel bir parçası haline getirmişken, bir
diğeri işinden nefret etmekte ve bu durumdan çıkamıyor durumdaysa, bu aradaki
farkı yaratan nedir? Ya da örneğin, bir öğretmen işini kimliğinin temel bir
parçası haline getirirken, aynı anda bir sendikal mücadele içinde bulunuyorsa,
buradaki birliği yaratan nedir? Ya da örneğin bir grup işçi gündelik hayatı
fiilen kaçınılmaz bir şekilde etkileyen bir eylem yaparken, diğer yandan siyasi
yetkililerle ilişkisinde çok uyumlu bir tavır sergiliyorsa, bu aradaki
çelişkiyi yaratan nedir? Bu sorular çoğaltılabilir ama temel derdimizin farklı
özdeşimsel konumlar arasındaki ilişkiyi sormak olduğu anlaşılmıştır. İşte, bu
aradaki ilişkiyi (farklılık ve birliktelik) yaratan ve tablodaki geçiş
çizgilerine yerleşecek aracı unsurlar, sınıf süreçlerindeki gerileme ve
ilerleme salınımlarını belirleyen uzay-zamansal
konumlar ve bunlara bağlı unsurlardır. Bu
konumların belirleyicileri biyografik öykülerden, mekânsal-tarihsel nokta ve bağlama
kadar değişir; yani kişilerin hayat hikâyeleri, belli bir bağlamdaki toplumsal
ilişkiler, sınıf mücadelesi ve diğer mücadeleler, kültürel ve ideolojik öğeler,
siyasi baskı ve şiddet, belli bir işçilik durumuna özgü nitelikleri,
işyerindeki pozisyon, vb. gibi birçok unsur bu belirleyiciler arasındadır. Her
örnekte hepsini yeterince görüp tanıyamayabiliriz ama özdeşimsel konumlar
arasındaki, yani kutulara yerleşen sınıf deneyimi ifadeleri arasındaki farkları
yaratanlar, bizim dört kümemiz arasındaki ilişkileri belirleyen bu unsurlardır.
Başka bir
deyişle unsurlar sınıf sürecindeki ilerleme ve gerilemeleri belirler. Bu
mantığa göre; sınıf sürecinin başını temsil eden, A kutucuğunda yer alabilecek görüngülerin ortaya çıkması ile,
işçilik durumunun yok edilmesine ve kardeşlerin hukukunun toplumu yeniden
kurmasına en çok yaklaşılan, D
kutucuğuna girecek görüngülerin ortaya çıkması arasındaki süreç (süre değil)
olarak sınıf oluşum süreci, ruhsal bir ilerleme süreci olarak düşünülebilir.
Ama bu zamana paralel olan bir ruhsal ilerleme olarak düşünülmemelidir; daha
evvel belirttiğimiz gibi sınıf süreci de zamana paralel ve onunla eş yönlü
değildir. İlerleme, bizim belirlediğimiz –tabii bize havadan gelen, sınanmamış,
praksisten çıkarsanmamış düşüncelerle değil- iki nokta arasındaki yolun
tamamlanması için gerçekleşmesi beklenen değişimleri ifade eder. Bizim için bu,
hem ruhsal, hem de sınıf sürecindeki ilerleme için, bir iktidar ilişkisinden,
iktidar dışı ilişkilere doğrudur.
Tabloda A’dan
B’ye, A’dan C’ye, B’den D’ye ve C’den D’ye geçişler ilerleyici geçişler, ters
yöndeki geçişler ise gerileyici gelişler olarak düşünülebilir. Aradaki
çizgilere yerleşecek olan aracı unsurlar böyle ilerletici ve geriletici etkiler
yapan unsurlardır. Sınıf deneyimini D
yönüne doğru götüren, yani D’ye
yerleştirilebilecek deneyim ifadelerini yaratacak unsurların ilerletici
işlevini dönüşmeci sembolleştirme
olarak adlandırıyorum. Buradaki sembolleştirme, birincil güvencesizliğin
yarattığı duygulanım, çatışma, gerileme, savunma ve diğer ruhsal deneyimlerin
tasarımlara dönüştürülebilmesini ve buna eşlik eden yatırımsal ve duygulanımsal
dönüşümleri anlatıyor. Her geçişin, aradaki uzay-zamansal unsur tarafından
yaratılan böyle bir dönüşüm içereceğini varsayıyorum ya da şöyle de
söylenebilir, her bir kümenin bir sonrakine kıyasla böyle bir sembolik
eksiklikten muzdarip olduğunu düşünüyorum. Buna dönüşmeci dememin sebebi ise bu
işlemin hem ruhsal anlamda dönüşme yanlısı olması hem de dönüştürücü söz ve
eylemi yaratma potansiyeli ile toplumsal anlamda dönüşme yanlısı olması. Sınıf
oluşumunu ilerleten unsurlar her ne ise (gelenekler ve alışkanlıklar;
dayanışmacı toplumsal ilişkiler ve gruplaşmalar; eşitlikçi ideolojiler, vb.)
onların işlevleri bu olmalı.
Tersinden düşündüğümüzde de, sınıf sürecini A yönüne doğru geriletecek unsurların
işlevini sakınmacı savunma olarak
adlandırıyorum. Yani D’den C’ye, D’den B’ye, C’den A’ya, B’den A’ya geçişler sınıf deneyimlerinin
belli ölçülerde dışarıda tutulması ve bastırılmasına yönelik savunmaların
devreye girdiği geçişler. Bu esnada nesnelerle kurulan bağımlı yatırım
ilişkisinin muhafaza edilmesi ve statükoyu bozacak söz ve eylemlerden
kaçınılması da söz konusu. Araya bu
gerilemeyi yaratacak biçimde giren uzay-zamansal unsurların (izole etme,
yüceleştirme, düşmanlaştırmaya dayalı ideolojiler; devlet şiddeti; çalışma ve
yaşam koşullarının acı verici olması, vb.) böyle işlevleri olmalı.
Sonuç olarak,
üretim ilişkileri ile sınıf oluşumu arasına yerleştirdiğimiz sınıfın
ruhsallığına bakmak için kullanılabileceğimiz bu model, bize; belli kişi veya
grupların, sınıfsal oluşum sürecini belirleyen çatışmalı ruhsal manzaraları
daha iyi tanımak, anlamak, yorumlamak ve değiştirmek için faydalı bir araç
sunuyor olabilir. Gerek böyle bir kavramsallaştırma gerekse böyle bir yöntem
önerisi yaparken, sınıf oluşum sürecinin kaçınılmaz bir şekilde içeriği olan,
sınıf siyasetine ilişkin de, anlamlı bir düşünme tarzı sunmayı hedefliyorum.
Sınıf siyaseti de, sınıf sürecine geriletici ve ilerletici etkiler yapabilen
uzay-zamansal unsurlardan biridir ve sosyalist sınıf siyaseti, sınıf sürecine dâhil
olurken dönüşmeci sembolleştirme işlevi görmek ister. Yani, sınıf oluşum
sürecinin, sınıf iktidarının kendisini de yıkabilecek eşitlikçi
içselleştirmeler/özdeşleşmeler düzeyinde gerçekleşmesi için aktif çaba sarf
eder. Bu nedenle, sınıf ruhsallığına ilişkin bir perspektifin sınıf
mücadelesine ve onu stratejilerine de katkı sağlayacağı söylenebilir.
İşçi sınıfının
sosyalist dönüşümleri sağlayabilecek söz ve eylemleri, kapitalist üretim
ilişkilerinin sınıfın ruhsallığına dokuduğu izlerin, eşitlikçi ve adaletli söz
ve eylemlere tercüme edilmesi ise eğer; bu izlere yönelik merakımızı ve
düşlerimizi canlandıracak, bu izleri okumamıza el verecek ve dönüştürücü
eylemlere vesile olabilecek kavramsal ve yöntemsel öneriler olarak
düşünülebilir, burada sözünü ettiklerim. Marx’ın sınıf ilişkilerinin
‘bastırılanına’ ve hayaletlere olan ilgisi apaçık ortadayken, Marksizm
içerisinde bunları konuşacak ve uygulayacak geniş bir alanımız olduğuna
inanıyorum.
Kaynakça
Başer, N. (2012), Lacan, İstanbul: Say.
Birelma, A. (2014) Ekmek ve Haysiyet Mücadelesi, İstanbul:
İletişim.
Bonefeld, W. (2011) “Sermaye, Emek ve İlksel Birikim:
Sınıf ve Kuruluş Üzerine”, Emek
Tartışması içinde, der. Ana C. Dinerstein ve Michael Neary, çev. Özgür
Yalçın, İstanbul: Otonom, 99-134.
Chibber, V. (2017) “Rescuing Class From the Cultural
Turn”, Catalyst, 1(1).
De Gaulejac, V. (2013) İşletme Hastalığına Tutulmuş Toplum, Çev. Özge Erbek, İstanbul:
Ayrıntı.
Direnişteki Tekel işçileriyle Röportaj, 2009, kaynak: http://sendika62.org/2009/12/direnisteki-tekel-iscileri-ile-roportaj-sendika-org-39240/
Erdoğan, G. (2009).
“Mobbing (İşyerine Psikolojik Taciz)”, TBB
Dergisi, 83, 318-352.
Thompson, E.P. (1978)
“Eighteenth-century English Society: Class Struggle wihtout Class?”, Social
History, 3(2), 133-165.
Freud, S. (1915/2013).
“İçgüdüler ve değişimleri”, Metapsikoloji
içinde, çev. E. Kapkın ve A. Tekşen, İstanbul: Payel, 109-133.
Dejours’la Söyleşi
(2010), Etik Acı, Ruhsal Acı, Acıların İnsani, Kaynak: http://m.bianet.org/biamag/emek/119480-etik-aci-ruhsal-aci-acilarin-insani
Freud, S. (2004b) “Grup
Ruhbilimi ve Ego Çözümlemesi”, Uygarlık,
Toplum ve Din içinde, çev. E. Kapkın, İstanbul: Payel, 87-164 .
Freud, S. (2004a) “Savaş
ve Ölüm Zamanları Üzerine Düşünceler”, Uygarlık,
Toplum ve Din içinde, çev. E. Kapkın, İstanbul: Payel, 57-82 .
Freud, S. (2006) Totem and Taboo, London: Routledge
Gündoğu, İ. (2013) “Haziran İsyanı’nın İki Temel
Dinamiği Üzerine”, Praksis, Özel
Sayı, 35-44.
Holloway, J. (2011a). Sınıf ve Sınıflaştırma: Emeğe
Karşı, Emeğin İçinde ve Ötesinde, Emek
Tartışması içinde, der. Ana C. Dinerstein ve Michael Neary, çev. Özgür
Yalçın, İstanbul: Otonom, 49-66.
Holloway, J. (2011b) Kapitalizmde Çatlaklar Yaratmak, çev. B.
Özçorlu ve ark., İstanbul: Otonom.
Makal, A. (2006). “Erken
Cumhuriyet Dönemi Emek Tarihi ve Tarihçiliği Üzerine Bir Değerlendirme”, A.Ü.S.B.F. GETA, Tartışma Metinleri, 91, 1-52.
Marx, K. & F. Engels
(2004) Alman ideolojisi: Feurbach,
çev. S. Belli, İstanbul: Sol.
Marx, K. (2015) Kapital: Ekonomi Politiğin Eleştirisi,
çev. M. Selik ve E. Özalp, İstanbul: Yordam.
Mason, P. (2009) Çalışarak Yaşamak ya da Savaşarak Ölmek:
Küresel İşçi Sınıfı Nasıl Oluştu?, çev. Gözde Orhan ve Mehmet Ertan,
İstanbul: Yordam.
Ollman, B. (2011) Diyalektiğin Dans: Marx’ın Yönteminde
Adımlar, çev. C. Saraçoğlu, İstanbul: Yordam.
Plaza Eylem Platformu (2016) “Beyaz Yakalıların Psikososyal
Dayanışma İlişkileri”, Kaynak: https://plazaeylem.org/2016/10/23/beyaz-yakalilarin-psikososyal-dayanisma-iliskileri-plaza-eylem-platformu-etkinlikleri/
Thompson, E.P. (1978)
“Eighteenth-century English Society: Class Struggle wihtout Class?”, Social
History, 3(2), 133-165.
Thompson, E. P. (2012) İngiliz İşçi Sınıfının Oluşumu, çev. U.
Kocabaşoğlu, İstanbul: Birikim.
Thompson, E. P. (1995) The Poverty of Theory. Londra: Merlin
Press.
Tomsic, S. (2017). Kapitalist
Bilinçdışı, çev. Barış Engin Aksoy, İstanbul: Metis.
Tyler, S. A. (1998). “Them Others – Voices without
Mirror”, Paideuma: Mitteilungen zur Kulturkunde, 44, 31-50.
Wood, E. M. (2008a) “Bir
Oluşum ve İlişki Olarak Sınıf”, Kapitalizm
Demokrasiye Karşı: Tarihsel Maddeciliğin Yeniden Yorumlanması içinde, çev.
Ş. Artan, İstanbul: Yordam, 95-130.
Wood (2008b)
“Kapitalizmde ‘İktisadi’ ile ‘Siyasi’nin Birbirinden Ayrılması”, Kapitalizm Demokrasiye Karşı: Tarihsel
Maddeciliğin Yeniden Yorumlanması içinde, çev. Ş. Artan, İstanbul: Yordam,
35-64.
Wood, E. M (2008c)
“Altyapı ve Üstyapının Yeniden Değerlendirilmesi”, Kapitalizm Demokrasiye Karşı: Tarihsel Maddeciliğin Yeniden
Yorumlanması içinde, çev. Ş. Artan İstanbul: Yordam, 65-94.
Wood, E. M. (2003) Kapitalizmin Kökeni: Geniş Bir Bakış,
çev. A.C. Aşkın, Ankara: Epos.
Wood, E. M. (2011) Sınıftan Kaçış, çev. Şükrü Alpagut,
İstanbul: Yordam
[1] Bazı
tartışmalar içerisinde emeğin ruhsallığı olarak da söz ettiğimiz bir kavram bu.
Kavramın oluşturulmasına benim açıdan katkı sunan en güncel iki tartışmadan
birini
Eser Sandıkçı ve Eylem Akçay’ın Eleştirel Sosyalist Düşünce Tartışma
Toplantıları Dizisi çerçevesinde yürüttü. Diğeri de farklı emek
örgütlenmelerinden ve deneyim alanlarından gelen kişiler tarafından yürütülen,
Yeni Emek Çalışmaları Ofisi çalışması kapsamında yürütüldü.
[2] Sınıfın
bilinçdışı olgu/kavramına dair bir tartışmayı Eleştirel Sosyalist Düşünce
Tartışma Toplantıları Dizisi kapsamında bir oturumda yürütmüştüm. Bu konuyu
netleştirme çabam, henüz yayımlanmamış bir metinde yer almaktadır. Tabii ki net
ifade edilsin veya edilmesin kavram okuyucunun her türlü eleştiri ve
çağrışımına açıktır.
[3] Bu
geçişlilik modelinin burada değinilemeyen ayrıntıları için bir önceki dipnot
aynen geçerlidir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder